Ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου του Ορφανού βρίσκεται στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, κοντά στα ανατολικά τείχη, ανάμεσα στις οδούς Αποστόλου Παύλου και Ηροδότου. Ο ναός, που σήμερα αποτελεί σημαντικό μνημείο της πόλης, ήταν κάποτε το καθολικό μιας μονής, από την οποία διασώζεται και ένα μικρό τμήμα της εισόδου του προπύλου.
Η ονομασία “Άγιος Νικόλαος Ορφανός” ή “των Ορφανών” αναφέρεται σε πατριαρχικά έγγραφα του 17ου αιώνα, συγκεκριμένα της Μονής Βλατάδων, και σε ιστορικές πηγές του 1745. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο ναός ήταν μετόχι της Μονής Βλατάδων.
Η προέλευση της ονομασίας έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών ερμηνειών. Κάποιοι ερευνητές πιστεύουν ότι σχετίζεται με την οικογένεια του ιδρυτή του ναού, που ίσως έφερε το επίθετο “Ορφανός”. Άλλοι θεωρούν ότι το όνομα συνδέεται με την παράδοση του Αγίου Νικολάου να προστατεύει τις χήρες και τα ορφανά.
Η πιο ευρέως αποδεκτή άποψη σήμερα υποστηρίζει ότι ο ναός ιδρύθηκε από τον Σέρβο βασιλιά Μιλούτιν, ο οποίος είχε σημαντική οικοδομική δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη. Αυτή η άποψη ενισχύεται από τις τοιχογραφίες του ναού, που απεικονίζουν τον Άγιο Γεώργιο Γοργό και τον Κλήμεντα Αχρίδας, αγίους που είχαν ιδιαίτερη σημασία στη Σερβία. Οι στενές σχέσεις του Μιλούτιν με τη Θεσσαλονίκη αποδίδονται στον γάμο του με τη βυζαντινή πριγκίπισσα Σιμωνίδα, κόρη της αυτοκράτειρας Ειρήνης Παλαιολογίνας, η οποία διέμενε στην πόλη.
Σήμερα, ο ναός έχει τη μορφή μιας επιμήκους ξυλόστεγης αίθουσας, περιβαλλόμενης από στοά στις τρεις πλευρές, με την ανατολική στοά να καταλήγει σε δύο παρεκκλήσια.
Στο εσωτερικό του ναού, το μαρμάρινο τέμπλο ανάγεται στην εποχή της ίδρυσής του, ενώ τα κιονόκρανα ανήκουν στην παλαιοχριστιανική περίοδο.
Οι τοιχογραφίες του ναού αποτελούν εξαίρετα δείγματα της τέχνης, χρονολογούμενες μεταξύ 1310 και 1320, και είναι από τις καλύτερα διατηρημένες στη Θεσσαλονίκη. Εκτός από τις σκηνές από τον Βίο του Χριστού, ξεχωρίζουν οι παραστάσεις από τον Ακάθιστο Ύμνο και οι βίοι των Αγίων Νικολάου και Γερασίμου του Ιορδανίτη.
Ελληνικά 
English (UK)